تاریخچه طب سنتی در ایران
به دلیل نیاز همیشگی انسان به درمان، می‌توان علم طب را از ابتدایی ترین علوم بشری دانست که از چند هزار سال پیش از میلاد مسیح، به صورت پراکنده در سرزمین‌های ایران (طبق شواهد تاریخی خاستگاه علم طب در جهان بوده)، چین، ژاپن، هند، مصر و سایر نقاط جهان وجود داشته است. پس از آن، به تلاش دانشمندانی از جمله بقراط و جالینوس در یونان، حنین ابن اسحاق مسیحی در ایران و عراق، و ابن سینا و زکریای رازی در ایران، به شکل علمی منسجم، در قالب طب سنتی (traditional medicine) درآمد.
در دوره قاجاریه، با ورود اطبای فرنگی و اندیشه‌های تجدد گرایانه به ایران، طب سنتی به مرور جای خود را به طب نوین (current or modern medicine) داد و با ادامه این روند دچار تحولاتی شد. امروزه اصطلاحا علم طب را به شش دسته‌ی طب رایج یا مدرن، طب سنتی، طب مکمل، طب جایگزین، طب فولکور و طب تلفیقی تقسیم‌بندی می‌کنند که در ادامه به دومین دسته می‌پردازیم.
طب سنتی چیست؟
براساس تعریف سازمان جهانی بهداشت، طب سنتی مجموعه‌ای از دانش، مهارت و شیوه‌های مبتنی بر نظریه‌ها، باورها و تجارب بومی در فرهنگ‌های مختلف است. با توصیه این سازمان، دستورالعمل‌های طب سنتی صرف نظر از این که با اطلاعات پزشکی جدید، قابل توضیح باشند یا نباشند، به منظور حفظ سلامتی و همچنین در پیشگیری، تشخیص، بهبود و یا درمان بیماری‌های جسمی و روانی به کار گرفته می‌شود.
نکته قابل توجه در طب سنتی، ریشه فرهنگی و بومی این طب است. در مناطق جغرافیایی متفاوت، طب‌های سنتی متفاوت وجود دارند که هم در نظریه‌ها و هم در حیطه درمانی مانند نوع گیاهان دارویی بومی و کارهای دستی تفاوت دارند. آنچه را که پیشینیان ما بر پایه تجارب و فرهنگ کشورمان جمع‌آوری و جمع‌بندی کرده‌اند را طب سنتی ایران می‌نامیم. بنابراین طب سنتی هر کشوری مختص آن کشور است.
از منظر منابع مکتوب پزشکی ایرانی، علم طب علمی است که به واسطه آن احوال بدن انسان از نظر صحت و بیماری شناخته می‌شود. اگر سلامت پا برجاست آن را حفظ کرده و اگر از دست رفته آن را باز می‌یابد (کلیات طب سنتی ایران) نکته مهم در این تعریف این است که هدف پزشکی و وظیفه پزشک را حفظ تندرستی انسان دانسته و درمان را در اولویت بعدی قرار داده است. این دیدگاه حتی بسیار متعالی تر از آن چیزی است که امروزه در پزشکی با عنوان طب پیشگیری مطرح شده است.
مزاج‌شناسی در طب سنتی؛ راهنمای جامع شناخت و تعادل مزاج‌ها
اساس پیشگیری و درمان در طب سنتی بر اساس شناخت انواع مزاج‌های چهارگانه است و در واقع هر فردی برای حفظ تندرستی خود همچنین برای درمان خود باید مزاج پایه و مزاج عارضی خود را بشناسد تا بتواند تغذیه و سبک زندگی خود را بر اساس آن تنظیم کند.
مزاج انسان به دو دسته کلی تقسیم می شود:
- مزاج ذاتی (جبلی، مادرزادی، مولودی): مزاجی است که شخص با آن متولد شده است.
- مزاج اکتسابی (عارضی یا عرضی): مزاجی که در اثر تغییر مزاج ذاتی توسط عواملی نظیر فصل، سن، جنس، مکان زندگی، اعراض نفسانی و … به وجود آمده است.
در علوم سنتی، اساس آفرینش و ماده تشکیل دهنده ی عالم را چهار عنصر آتش، هوا، آب و خاک میدانند. هر رکن ویژگی منحصر به خود را دارد که نوع، مقدار و کیفیت مزاج ها و ترکیب این چهار رکن و چهار کیفیت، نُه مزاج را ایجاد میکند که عبارتند از چهار مزاج منفرد شامل گرمی، سردی، خشکی و تری و چهار مزاج مرکب شامل گرم و تر، گرم و خشک، سرد و تر، سرد خشک، و نهمین مزاج، که مزاج معتدل است.
چهار مزاج مرکب، مزاج های اصلی نامیده می شوند:
- مزاج گرم و خشک (صفراوی)
- مزاج گرم و تر (دموی)
- مزاج سرد و خشک (سوداوی)
- مزاج سرد و تر (بلغمی)
(البته بهتر است برای نام بردن مزاج ها، از نام های داخل پرانتز استفاده نشود. زیرا این اسامی، در حقیقت نام های اخلاط بدن هستند.)
هنگامیکه عناصر چهارگانه در افراد، در حالت اعتدال قرار گرفته باشند، با حالتی از مزاج، به نام مزاج معتدل رو به رو می شویم که به شکل های زیر دسته بندی می‌شوند:
- مزاج گرم و معتدل
- مزاج سرد و معتدل
- مزاج خشک و معتدل
- مزاج تر و معتدل
سوالی که اینجا ممکن است مطرح شود، این است که آیا می‌توان مفهوم مزاج را بر پایه ی اصول و اصطلاحات مورد تایید علوم تجربی امروزی باز تعبیر کرد؟
در پاسخ، اگر بخواهیم این مفاهیم را به شیوه ای امروزی تر و گویا تر بیان کنیم، چهار تئوری مطرح می‌شود:
۱. تفاوت سطح پاسخ سیستم خودکار عصبی:
سیستم خودکار عصبی از دو بخش با نام های سمپاتیک و پاراسمپاتیک تشکیل شده و که معمولا بر خلاف یکدیگر کار می‌کنند تا فعالیت‌های حیاتی بدن را در شرایط مختلف تنظیم کنند. بخش سمپاتیک هنگام هیجان بر پاراسمپاتیک غلبه دارد و بدن را در حالت آماده باش نگه می‌دارد و فعالیت بخش پاراسمپاتیک باعث برقراری حالت آرامش در بدن می‌شود.
- پس می توان گفت گرم مزاجان، دارای بخش سمپاتیک فعال تر و سرد مزاجان، دارای بخش پاراسمپاتیک فعال تری نسبت به یکدیگرند.
- به همین ترتیب غذاهای گرم، بر بخش سمپاتیک اثر گذاشته و علائم گرمی ایجاد می کنند و غذاهای سرد با تاثیر بر بخش پاراسمپاتیک موجب بروز علائم گرمی می شوند.
۲. تفاوت میزان ترشح هورمون های تیروئیدی:
هورمون‌های تیروئیدی دو هورمون ید دار به نام های T۳ , T۴ هستند که میزان انرژی در دسترس سلول را تنظیم می‌کنند و یا به بیانی دیگر، در متابولیسم (سوخت و ساز) پایه بدن نقش دارند.
- پس می‌توان نتیجه گرفت که غده‌ی تیروئید در گرم مزاجان به دلیل متابولیسم پایه بیشتر، فعالیت بیشتری نسبت به سرد مزاجان دارد.
- بدین ترتیب غذاهای گرم، ترشح هورمون های تیروئیدی را زیاد و غذاهای سرد ترشح آنها را کم می کنند.
۳. تفاوت میزان ترشحات غدد فوق کلیوی:
یک دسته از هورمون‌هایی که از بخش قشری غدد فوق کلیه ترشح می شوند، کورتیکوستروئیدها هستند که در تسکین التهاب و در شرایط پر استرس ایفای نقش می‌کنند. از شاخصه‌های این هورمون‌ها این است که اگر برای طولانی مدت و به طور مکرر ترشح شوند، موجب پایین آمدن سطح ایمنی بدن می شوند.
- در افراد گرم مزاج، فعالیت کورتیکوستروئید فوق کلیوی کمتر از افراد سرد مزاج است.
- پس غذاهای گرم، باعث کاهش ترشح این هورمون، و غذاهای سرد باعث افزایش ترشح این هورمون می شوند.
۴. تفاوت میزان ترشح آنزیم‌های گوارشی:
هنگامی که غذا وارد بدن می شود، دستگاه گوارش برای هضم آن، دسته ای از آنزیم‌ها را ترشح می کند تا گوارش شیمیایی غذا صورت بگیرد.
- در گرم مزاجان میزان ترشح این آنزیم ها از سرد مزاجان بیشتر است.
- پس غذاهای گرم، موجب افزایش و غذاهای سرد، موجب کاهش ترشح این آنزیم ها می‌شود.
حال که با مفاهیم پایه آشنا شدیم، به سراغ راه‌های تشخیص مزاج می‌رویم. برخی از علائم وجود دارند که کیفیت درون بدن را به ما نشان داده، و در مواردی ما را نسبت به بیماری یا مشکل خاصی آگاه می کنند
تمرین‌های ورزشی عالی برای کاهش افسردگی
نشانه‌هایی برای تشخیص مزاج
۱. مو:
- اگر رشد مو زیاد باشد، نشانه‌ی مرطوب نبودن بدن است و بدن به خشکی متمایل است.
- رشد موی کم، دو حالت دارد. یا در محل رشد مو خون کافی وجود ندارد و یا مزاج بسیار مرطوب است.
- فر بودن موی سر، نشانه ی گرمی و خشکی، و صاف بودن آن نشانه ی رطوبت و سردی است.
- موی سیاه نشانه داشتن مزاج گرم، موی سرخ مایل به زرد نشانه سردی مزاج، موی طلایی و سرخ نشانه ی مزاج معتدل و موی سفید یا نشانه از رطوبت و سردی دارد یا بیانگر خشکی شدید است.
۲. رنگ پوست:
- سفیدی پوست: نشانه عدم یا کمبود خون و سرد مزاجی
- سرخی پوست: نشانه فراوانی خون و گرم مزاجی
- زردی و رنگ زرد مایل به سرخ: نشانه گرمی زیاد
- کدری و پژمردگی رنگ پوست: نشانه سردی شدید و خون کم
- سیاه مایل به زرد: نشانه گرم مزاجی
- رنگ سیاه بادمجانی پوست: نشانه سرد مزاجی و خشک مزاجی
- رنگ سربی: نشانه سردی و رطوبت مزاج
۳. شکل اندام ها:
- پهنای سینه و بزرگی اندام‌های جانبی، باز بودن مجاری رگ‌ها و برجستگی رگ‌ها، بزرگی و قدرت نبض، بزرگی ماهیچه‌ها و نزدیک بودن آنها به مفاصل همگی دلیل گرم مزاجی است و عکس این علایم دلیل سرد مزاجی است.
- زبری و برجستگی مفاصل و دیده شدن غضروف‌های حنجره و بینی دلیل خشک مزاجی است.
۴. خواب و بیداری:
- خواب کم نشانه خشکی و گرمی، و خواب زیاد نشانه سردی و رطوبت مزاج است. خواب معتدل نیز دلیل بر اعتدال مزاج است.
۵. حالات نفسانی:
- خشمناکی، بی تابی، پریشانی، گیرایی، بی شرمی، خوش بینی، امیدواری، سنگ دلی و چالاکی نشانه ی گرمی مزاج است و عکس آن نشانه سردی مزاج است.
- پایداری در قهر و آشتی، توهم و خیال پردازی، تودار بودن و نظایر آن نشانه خشک مزاجی است.
مهم‌ترین ویژگی‌های هر مزاج:
۱. صفراوی مزاج ها:
- لاغر اندام با استخوان بندی درشت
- پوست خشک
- رنگ پوست و سفیدی چشم به زردی میزند
- شدیدا گرمایی
- نبض پر و قوی
- زود عصبی شده و زود آرام می‌شوند
- چالاک و سریع
- خواب کم و سبک
- روابط اجتماعی قوی
- عجول و بی قرار
۲. دموی مزاج‌ها:
- هیکل درشت و عضلانی
- پوست سرخ و سفید
- موهای پر پشت
- خواب خوب
- نه گرمایی و نه سرمایی
- شجاع، جسور و با اعتماد به نفس
- صمیمی، خوشرو و آرام
- شدیدا ریسک پذیر
- اکثرا بی نظم
۳. سوداوی مزاج‌ها:
- اکثرا رنگ پوست تیره
- پوست خشک
- اغلب لاغر اندام و تکیده
- فکر و خیال زیاد و گلایه مند از بی‌خوابی
- حساس، دقیق و کمی وسواسی
- قضاوت گر و زود رنج
۴. بلغمی مزاج‌ها:
- هیکل درشت و بدن چاق
- پوست سفید
- موهای کم پشت
- خواب سنگین و زیاد
- مستعد ابتلا به بیماری های‌رماتیسمی و گوارشی
- دیر عصبی می‌شوند
- ریسک پذیری پایین
- تاثیر پذیری بالا
- آرام، صبور، تسلیم پذیر و مسالمت جو
۵. علائم اعتدال مزاج (طبق کتاب قانون ابن سینا)
- رگ‌ها بسیار برجسته یا زیاد فرورفته نیست.
- موها از لحاظ صافی، کمی پر پشتی معتدل است.
- قدرت تفکر و خیال، قدرتمند است.
- رشد و نمو، سریع و طولانی مدت است.
- خواب های خوب دیده می‌شود و از بوی خوش لذت برده می‌شود.
- چنین افرادی دوست داشتنی و خوش اخلاق هستند.
- در کل، تمام اعضای بدن آنان به صورت منظم، معتدل و مناسب است.
کلام پایانی
*توجه: نشانه ها و علائم ذکر شده، به تنهایی برای تشخیص مزاج کافی نیستند. بلکه تشخیص آن نیازمند در دست داشتن فاکتور های دیگری نظیر آزمایش خون و گاه موارد دیگری نیز هست. در واقع تشخیص اشتباه مزاج به خودی خود ممکن است مشکلی ایجاد نکند، ولی درصورتی که به عنوان مبنایی برای خود درمانی قرار گیرد، می تواند اثار سوء ایجاد کند. بنابراین برای تشخیص مزاج، و در پی آن تصحیح روند تغذیه و سبک زندگی، بهترین و مطمئن ترین کار، مراجعه به پزشک متخصص طب سنتی است.
منابع: doctorpourhoseini.ir, tabaye.ir و کتاب قانون در طب حکیم بوعلی سینا (گزینش و ترجمه لطیف راشدی)